8. สปฺปุริสสุตฺตวณฺณนา

[38] อฏฺฐเม อตฺถายาติ อตฺถตฺถายฯ หิตาย สุขายาติ หิตตฺถาย สุขตฺถายฯ ปุพฺพเปตานนฺติ ปรโลกคตานํ ญาตีนํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ จกฺกวตฺติราชาโน โพธิสตฺตา ปจฺเจกพุทฺธา ลพฺภนฺติ, พุทฺธกาเล พุทฺธา เจว พุทฺธสาวกา จฯ ยถาวุตฺตานญฺหิ เอเตสํ อตฺถาย หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺติฯ พหุนฺนํ วต อตฺถาย, สปฺปญฺโญ ฆรมาวสนฺติ สปฺปญฺโญ ฆเร วสนฺโต พหูนํ วต อตฺถาย โหติฯ ปุพฺเพติ ปฐเมวฯ ปุพฺเพกตมนุสฺสรนฺติ มาตาปิตูนํ ปุพฺพการคุเณ อนุสฺสรนฺโตฯ สหธมฺเมนาติ สการเณน ปจฺจยปูชเนน ปูเชติฯ อปเจ พฺรหฺมจารโยติ พฺรหฺมจาริโน อปจยติ, นีจวุตฺติตํ เนสํ อาปชฺชติฯ เปสโลติ ปิยสีโลฯ

9. อภิสนฺทสุตฺตวณฺณนา

[39] นวเม ทานานีติ เจตนาทานานิฯ อคฺคญฺญานีติอาทีนํ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

10. ทุจฺจริตวิปากสุตฺตวณฺณนา

[40] ทสเม ปาณาติปาโตติ ปาณาติปาตเจตนาฯ สพฺพลหุโสติ สพฺพลหุโกฯ อปฺปายุกสํวตฺตนิโกติ เตน ปริตฺตเกน กมฺมวิปาเกน อปฺปายุโก โหติ, ทินฺนมตฺตาย วา ปฏิสนฺธิยา วิลียติ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺเต วาฯ เอวรูโป หิ น อญฺญสฺส กสฺสจิ นิสฺสนฺโท, ปาณาติปาตสฺเสว คตมคฺโค เอโสติฯ โภคพฺยสนสํวตฺตนิโกติ ยถา กากณิกามตฺตมฺปิ หตฺเถ น ติฏฺฐติ, เอวํ โภคพฺยสนํ สํวตฺเตติฯ สปตฺตเวรสํวตฺตนิโก โหตีติ สห สปตฺเตหิ เวรํ สํวตฺเตติฯ ตสฺส หิ สปตฺตา จ พหุกา โหนฺติฯ โย จ นํ ปสฺสติ, ตสฺมิํ เวรเมว อุปฺปาเทติ น นิพฺพายติฯ เอวรูโป หิ ปรสฺส รกฺขิตโคปิตภณฺเฑ อปราธสฺส นิสฺสนฺโทฯ

อภูตพฺภกฺขานสํวตฺตนิโก โหตีติ อภูเตน อพฺภกฺขานํ สํวตฺเตติ, เยน เกนจิ กตํ ตสฺเสว อุปริ ปตติฯ มิตฺเตหิ เภทนสํวตฺตนิโกติ มิตฺเตหิ เภทํ สํวตฺเตติฯ ยํ ยํ มิตฺตํ กโรติ, โส โส ภิชฺชติเยวฯ อมนาปสทฺทสํวตฺตนิโกติ อมนาปสทฺทํ สํวตฺเตติฯ ยา สา วาจา กณฺฏกา กกฺกสา กฏุกา อภิสชฺชนี มมฺมจฺเฉทิกา, คตคตฏฺฐาเน ตเมว สุณาติ, มนาปสทฺทสวนํ นาม น ลภติฯ เอวรูโป ผรุสวาจาย คตมคฺโค นามฯ อนาเทยฺยวาจาสํวตฺตนิโกติ อคฺคเหตพฺพวจนตํ สํวตฺเตติ, ‘‘ตฺวํ กสฺมา กเถสิ, โก หิ ตว วจนํ คเหสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ อยํ สมฺผปฺปลาปสฺส คตมคฺโคฯ

อุมฺมตฺตกสํวตฺตนิโก โหตีติ อุมฺมตฺตกภาวํ สํวตฺเตติฯ เตน หิ มนุสฺโส อุมฺมตฺโต วา ขิตฺตจิตฺโต วา เอฬมูโค วา โหติฯ อยํ สุราปานสฺส นิสฺสนฺโทฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตนฺติฯ

ทานวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. อุโปสถวคฺโค

4. วาเสฏฺฐสุตฺตวณฺณนา

[44] ปญฺจมสฺส จตุตฺเถ อิเม เจปิ, วาเสฏฺฐ, มหาสาลาติ ปุรโต ฐิเต ทฺเว สาลรุกฺเข ทสฺเสนฺโต ปริกปฺโปปมํ อาหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเม ตาว มหาสาลา อเจตนาฯ สเจ เอเตปิ สเจตนา หุตฺวา อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ อุปวเสยฺยุํ, เอเตสมฺปิ โส อุโปสถวาโส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย อสฺสฯ ภูเต ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ

6. อนุรุทฺธสุตฺตวณฺณนา

[46] ฉฏฺเฐ เยนายสฺมา อนุรุทฺโธติ ตา กิร เทวตา อตฺตโน สมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา ‘‘กิํ นุ โข นิสฺสาย อยํ สมฺปตฺติ อมฺเหหิ ลทฺธา’’ติ อาวชฺชมานา เถรํ ทิสฺวา ‘‘มยํ อมฺหากํ อยฺยสฺส ปุพฺเพ จกฺกวตฺติรชฺชํ กโรนฺตสฺส ปาทปริจาริกา หุตฺวา เตน ทินฺโนวาเท ฐตฺวา อิมํ สมฺปตฺติํ ลภิมฺห, คจฺฉาม เถรํ อาเนตฺวา อิมํ สมฺปตฺติํ อนุภวิสฺสามา’’ติ ทิวา เยนายสฺมา อนุรุทฺโธ เตนุปสงฺกมิํสุฯ ตีสุ ฐาเนสูติ ตีสุ การเณสุฯ ฐานโส ปฏิลภามาติ ขเณเนว ลภามฯ สรนฺติ วจนสทฺทํ วา คีตสทฺทํ วา อาภรณสทฺทํ วาฯ ปีตา อสฺสูติอาทีนิ นีลา ตาว ชาตา, ปีตา ภวิตุํ น สกฺขิสฺสนฺตีติอาทินา นเยน จินฺเตตฺวา วิตกฺเกติฯ ตาปิ ‘‘อิทานิ อยฺโย อมฺหากํ ปีตภาวํ อิจฺฉติ, อิทานิ โลหิตภาว’’นฺติ ตาทิสาว อเหสุํฯ

อจฺฉรํ วาเทสีติ ปาณิตลํ วาเทสิฯ ปญฺจงฺคิกสฺสาติ อาตตํ, วิตตํ, อาตตวิตตํ, ฆนํ, สุสิรนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตสฺสฯ

ตตฺถ อาตตํ นาม จมฺมปริโยนทฺเธสุ เภริอาทีสุ เอกตลตูริยํ, วิตตํ นาม อุภยตลํ, อาตตวิตตํ นาม สพฺพโส ปริโยนทฺธํ, สุสิรํ วํสาทิ, ฆนํ สมฺมาทิฯ สุวินีตสฺสาติ อากฑฺฒนสิถิลกรณาทีหิ สมุจฺฉิตสฺสฯ สุปฺปฏิปตาฬิตสฺสาติ ปมาเณ ฐิตภาวชานนตฺถํ สุฏฺฐุ ปฏิปตาฬิตสฺสฯ กุสเลหิ สุสมนฺนาหตสฺสาติ เย วาเทตุํ กุสลา เฉกา, เตหิ วาทิตสฺสฯ วคฺคูติ เฉโก สุนฺทโรฯ รชนีโยติ รญฺเชตุํ สมตฺโถฯ กมนีโยติ กาเมตพฺพยุตฺโตฯ ขมนีโยติ วา ปาโฐ, ทิวสมฺปิ สุยฺยมาโน ขมเตว, น นิพฺพินฺทตีติ อตฺโถฯ มทนีโยติ มานมทปุริสมทชนโนฯ อินฺทฺริยานิ โอกฺขิปีติ ‘‘อสารุปฺปํ อิมา เทวตา กโรนฺตี’’ติ อินฺทฺริยานิ เหฏฺฐา ขิปิ, น อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิฯ น ขฺวยฺโย อนุรุทฺโธ สาทิยตีติ ‘‘มยํ นจฺจาม คายาม, อยฺโย ปน อนุรุทฺโธ น โข สาทิยติ, อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา น โอโลเกติ, กิํ มยํ นจฺจิตฺวา วา คายิตฺวา วา กริสฺสามา’’ติ ตตฺเถว อนฺตรธายิํสุฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ตาสํ เทวตานํ อานุภาวํ ทิสฺวา ‘‘กติหิ นุ โข ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต มาตุคาโม มนาปกายิเก เทวโลเก นิพฺพตฺตตี’’ติ อิมมตฺถํ ปุจฺฉิตุํ อุปสงฺกมิฯ

9-10. อิธโลกิกสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[49-50] นวเม อยํ’ส โลโก อารทฺโธ โหตีติ อยมสฺส โลโก อิธโลเก กรณมตฺตาย อารทฺธตฺตา ปริปุณฺณตฺตา อารทฺโธ โหติ ปริปุณฺโณฯ โสฬสาการสมฺปนฺนาติ สุตฺเต วุตฺเตหิ อฏฺฐหิ, คาถาสุ อฏฺฐหีติ โสฬสหิ อากาเรหิ สมนฺนาคตา, ยานิ วา อฏฺฐงฺคานิ ปรมฺปิ เตสุ สมาทเปตีติ เอวมฺปิ โสฬสาการสมฺปนฺนาติ เอเกฯ สทฺธาสีลปญฺญา ปเนตฺถ มิสฺสิกา กถิตาฯ ทสมํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส กถิตํฯ สพฺพสุตฺเตสุ ปน ยํ น วุตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา อาคตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อุโปสถวคฺโค ปญฺจโมฯ

ปฐมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

2. ทุติยปณฺณาสกํ

(6) 1. โคตมีวคฺโค

1. โคตมีสุตฺตวณฺณนา

[51] ฉฏฺฐสฺส ปฐเม สกฺเกสุ วิหรตีติ ปฐมคมเนน คนฺตฺวา วิหรติฯ มหาปชาปตีติ ปุตฺตปชาย เจว ธีตุปชาย จ มหนฺตตฺตา เอวํลทฺธนามาฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ภควา กปิลปุรํ คนฺตฺวา ปฐมเมว นนฺทํ ปพฺพาเชสิ, สตฺตเม ทิวเส ราหุลกุมารํฯ จุมฺพฏกกลเห (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.331; สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.37) ปน อุภยนครวาสิเกสุ ยุทฺธตฺถาย นิกฺขนฺเตสุ สตฺถา คนฺตฺวา เต ราชาโน สญฺญาเปตฺวา อตฺตทณฺฑสุตฺตํ (สุ. นิ. 941 อาทโย; มหานิ. 170 อาทโย) กเถสิฯ ราชาโน ปสีทิตฺวา อฑฺฒติยสเต อฑฺฒติยสเต กุมาเร อทํสุ, ตานิ ปญฺจ กุมารสตานิ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิํสุ, อถ เนสํ ปชาปติโย สาสนํ เปเสตฺวา อนภิรติํ อุปฺปาทยิํสุฯ สตฺถา เตสํ อนภิรติยา อุปฺปนฺนภาวํ ญตฺวา เต ปญฺจสเต ทหรภิกฺขู กุณาลทหํ เนตฺวา อตฺตโน กุณาลกาเล นิสินฺนปุพฺเพ ปาสาณตเล นิสีทิตฺวา กุณาลชาตกกถาย (ชา. 2.21.กุณาลชาตก) เตสํ อนภิรติํ วิโนเทตฺวา สพฺเพปิ เต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปสิ, ปุน มหาวนํ อาเนตฺวา อรหตฺตผเลติฯ เตสํ จิตฺตชานนตฺถํ ปุนปิ ปชาปติโย สาสนํ ปหิณิํสุฯ เต ‘‘อภพฺพา มยํ ฆราวาสสฺสา’’ติ ปฏิสาสนํ ปหิณิํสุฯ ตา ‘‘น ทานิ อมฺหากํ ฆรํ คนฺตุํ ยุตฺตํ, มหาปชาปติยา สนฺติกํ คนฺตฺวา ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิสฺสามา’’ติ ปญฺจสตาปิ มหาปชาปติํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อยฺเย, อมฺหากํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปถา’’ติ อาหํสุฯ มหาปชาปตี ตา อิตฺถิโย คเหตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา รญฺโญ ปรินิพฺพุตกาเล อุปสงฺกมีติปิ วทนฺติเยวฯ

อลํ โคตมิ, มา เต รุจฺจีติ กสฺมา ปฏิกฺขิปิ, นนุ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ จตสฺโส ปริสา โหนฺตีติ? กามํ โหนฺติ, กิลเมตฺวา ปน อเนกวารํ ยาจิเต อนุญฺญาตํ ปพฺพชฺชํ ‘‘ทุกฺเขน ลทฺธา’’ติ สมฺมา ปริปาเลสฺสนฺตีติ ครุํ กตฺวา อนุญฺญาตุกาโม ปฏิกฺขิปิฯ ปกฺกามีติ ปุน กปิลปุรเมว ปาวิสิฯ

ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวาติ โพธเนยฺยสตฺตานํ อุปนิสฺสยํ โอโลเกนฺโต ยถาชฺฌาสยเน วิหริตฺวาฯ จาริกํ ปกฺกามีติ มหาชนสงฺคหํ กโรนฺโต อุตฺตมาย พุทฺธสิริยา อโนปเมน พุทฺธวิลาเสน อตุริตจาริกํ ปกฺกามิฯ

สมฺพหุลาหิ สากิยานีหิ สทฺธินฺติ อนฺโตนิเวสนมฺหิเยว ทสพลํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชฺชาเวสํ คเหตฺวา ปญฺจสตา สากิยานิโย ปพฺพชฺชาเวสํเยว คาหาเปตฺวา สพฺพาหิปิ ตาหิ สมฺพหุลาหิ สากิยานีหิ สทฺธิํฯ จาริกํ ปกฺกามีติ คมนํ อภินีหริฯ คมนาภินีหรณกาเล ปน ตา สุขุมาลา ราชิตฺถิโย ปทสา คนฺตุํ น สกฺขิสฺสนฺตีติ สากิยโกลิยราชาโน โสวณฺณสิวิกาโย อุปฏฺฐาปยิํสุฯ ตา ปน ‘‘ยาเน อารุยฺห คจฺฉนฺตีติ สตฺถริ อคารโว กโต โหตี’’ติ เอกปณฺณาสโยชนิกํ ปทสาว ปฏิปชฺชิํสุฯ ราชาโนปิ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อารกฺขํ สํวิทหาเปตฺวา ตณฺฑุลสปฺปิเตลาทีนํ สกฏานิ ปูราเปตฺวา ‘‘คตฏฺฐาเน คตฏฺฐาเน อาหารํ ปฏิยาเทถา’’ติ ปุริเส เปสยิํสุฯ สูเนหิ ปาเทหีติ ตาสญฺหิ สุขุมาลตฺตา ปาเทสุ เอโก โผโฏ อุฏฺเฐติ, เอโก ภิชฺชติฯ อุโภ ปาทา กตกฏฺฐิสมฺปริกิณฺณา วิย หุตฺวา อุทฺธุมาตา ชาตาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สูเนหิ ปาเทหี’’ติฯ พหิทฺวารโกฏฺฐเกติ ทฺวารโกฏฺฐกโต พหิฯ กสฺมา ปเนวํ ฐิตาติ? เอวํ กิรสฺสา อโหสิ – ‘‘อหํ ตถาคเตน อนนุญฺญาตา สยเมว ปพฺพชฺชาเวสํ อคฺคเหสิํ, เอวํ คหิตภาโว จ ปน เม สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ ชาโตฯ สเจ สตฺถา ปพฺพชฺชํ อนุชานาติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ สเจ ปน นานุชานิสฺสติ, มหตี ครหา ภวิสฺสตี’’ติ วิหารํ ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺตี โรทมานาว อฏฺฐาสิฯ

กิํ นุ ตฺวํ โคตมีติ กิํ นุ ราชกุลานํ วิปตฺติ อุปฺปนฺนา, เกน ตฺวํ การเณน เอวํ วิวณฺณภาวํ ปตฺตา, สูเนหิ ปาเทหิ…เป.… ฐิตาติฯ อญฺเญนปิ ปริยาเยนาติ อญฺเญนปิ การเณนฯ พหุการา, ภนฺเตติอาทินา ตสฺสา คุณํ กเถตฺวา ปุน ปพฺพชฺชํ ยาจนฺโต เอวมาหฯ

สตฺถาปิ ‘‘อิตฺถิโย นาม ปริตฺตปญฺญา, เอกยาจิตมตฺเตน ปพฺพชฺชาย อนุญฺญาตาย น มม สาสนํ ครุํ กตฺวา คณฺหิสฺสนฺตี’’ติ ติกฺขตฺตุํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทานิ ครุํ กตฺวา คาหาเปตุกามตาย สเจ, อานนฺท, มหาปชาปตี โคตมี อฏฺฐ ครุธมฺเม ปฏิคฺคณฺหาติ, สาว’สฺสา โหตุ อุปสมฺปทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สาวสฺสาติ สา เอว อสฺสา ปพฺพชฺชาปิ อุปสมฺปทาปิ โหตุฯ

ตทหูปสมฺปนฺนสฺสาติ ตํทิวสํ อุปสมฺปนฺนสฺสฯ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กตฺตพฺพนฺติ โอมานาติมาเน อกตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน อภิวาทนํ, อาสนา ปจฺจุฏฺฐาย ปจฺจุคฺคมนวเสน ปจฺจุฏฺฐานํ, ทสนเข สโมธาเนตฺวา อญฺชลิกมฺมํ, อาสนปญฺญาปนพีชนาทิกํ อนุจฺฉวิกกมฺมสงฺขาตํ สามีจิกมฺมญฺจ กตพฺพํฯ อภิกฺขุเก อาวาเสติ ยตฺถ วสนฺติยา อนนฺตราเยน โอวาทตฺถาย อุปสงฺกมนฏฺฐาเน โอวาททายโก อาจริโย นตฺถิ, อยํ อภิกฺขุโก อาวาโส นามฯ เอวรูเป อาวาเส วสฺสํ น อุปคนฺตพฺพํฯ อนฺวฑฺฒมาสนฺติ อนุโปสถิกํฯ โอวาทูปสงฺกมนนฺติ โอวาทตฺถาย อุปสงฺกมนํฯ ทิฏฺเฐนาติ จกฺขุนา ทิฏฺเฐนฯ สุเตนาติ โสเตน สุเตนฯ ปริสงฺกายาติ ทิฏฺฐสุตวเสน ปริสงฺกิเตนฯ ครุธมฺมนฺติ ครุกํ สงฺฆาทิเสสาปตฺติํฯ ปกฺขมานตฺตนฺติ อนูนานิ ปนฺนรส ทิวสานิ มานตฺตํฯ ฉสุ ธมฺเมสูติ วิกาลโภชนจฺฉฏฺเฐสุ สิกฺขาปเทสุฯ สิกฺขิตสิกฺขายาติ เอกสิกฺขมฺปิ อขณฺฑํ กตฺวา ปูริตสิกฺขายฯ อกฺโกสิตพฺโพ ปริภาสิตพฺโพติ ทสนฺนํ อกฺโกสวตฺถูนํ อญฺญตเรน อกฺโกสวตฺถุนา น อกฺโกสิตพฺโพ, ภยูปทํสนาย ยาย กายจิ ปริภาสาย น ปริภาสิตพฺโพฯ

โอวโฏ ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูสุ วจนปโถติ โอวาทานุสาสนธมฺมกถาสงฺขาโต วจนปโถ ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูสุ โอวริโต ปิหิโต, น ภิกฺขุนิยา โกจิ ภิกฺขุ โอวทิตพฺโพ อนุสาสิตพฺโพ วา ‘‘ภนฺเต, โปราณกตฺเถรา อิทํ จีวรวตฺตํ ปูรยิํสู’’ติ เอวํ ปน ปเวณิวเสน กเถตุํ วฏฺฏติฯ อโนวโฏ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีสุ วจนปโถติ ภิกฺขูนํ ปน ภิกฺขุนีสุ วจนปโถ อนิวาริโต, ยถารุจิ โอวทิตุํ อนุสาสิตุํ ธมฺมกถํ กเถตุนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนสา ครุธมฺมกถา สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย (ปาจิ. อฏฺฐ. 148) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

อิเม ปน อฏฺฐ ครุธมฺเม สตฺถุ สนฺติเก อุคฺคเหตฺวา เถเรน อตฺตโน อาโรจิยมาเน สุตฺวาว มหาปชาปติยา ตาว มหนฺตํ โทมนสฺสํ ขเณน ปฏิปฺปสฺสมฺภิ, อโนตตฺตทหโต อาภเตน สีตุทกสฺส ฆฏสเตน มตฺถเก ปริสิตฺตา วิย วิคตปริฬาหา อตฺตมนา หุตฺวา ครุธมฺมปฏิคฺคหเณน อุปฺปนฺนปีติปาโมชฺชํ อาวิกโรนฺตี เสยฺยถาปิ, ภนฺเตติอาทิกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

กุมฺภตฺเถนเกหีติ กุมฺเภ ทีปํ ชาเลตฺวา เตน อาโลเกน ปรฆเร ภณฺฑํ วิจินิตฺวา เถนกโจเรหิฯ เสตฏฺฐิกา นาม โรคชาตีติ เอโก ปาณโก นาฬมชฺฌคตํ กณฺฑํ วิชฺฌติ, เยน วิทฺธา กณฺฑา นิกฺขนฺตมฺปิ สาลิสีสํ ขีรํ คเหตุํ น สกฺโกติฯ มญฺชิฏฺฐิกา นาม โรคชาตีติ อุจฺฉูนํ อนฺโตรตฺตภาโวฯ

มหโต ตฬากสฺส ปฏิกจฺเจว อาฬินฺติ อิมินา ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ – ยถา มหโต ตฬากสฺส ปาฬิยา อพทฺธายปิ กิญฺจิ อุทกํ ติฏฺฐเตว, ปฐมเมว พทฺธาย ปน ยํ อพทฺธปจฺจยา น ติฏฺเฐยฺย, ตมฺปิ ติฏฺเฐยฺย, เอวเมว เย อิเม อนุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมิํ ปฏิกจฺเจว อนติกฺกมนตฺถาย ครุธมฺมา ปญฺญตฺตา, เตสุ อปญฺญตฺเตสุ มาตุคามสฺส ปพฺพชิตตฺตา ปญฺจ วสฺสสตานิ สทฺธมฺโม ติฏฺเฐยฺยฯ ปฏิกจฺเจว ปญฺญตฺตตฺตา ปน อปรานิปิ ปญฺจ วสฺสสตานิ ฐสฺสตีติ เอวํ ปฐมํ วุตฺตวสฺสสหสฺสเมว ฐสฺสติฯ วสฺสสหสฺสนฺติ เจตํ ปฏิสมฺภิทาปเภทปฺปตฺตขีณาสวานํ วเสเนว วุตฺตํ, ตโต ปน อุตฺตริปิ สุกฺขวิปสฺสกขีณาสววเสน วสฺสสหสฺสํ, อนาคามิวเสน วสฺสสหสฺสํ, สกทาคามิวเสน วสฺสสหสฺสํ, โสตาปนฺนวเสน วสฺสสหสฺสนฺติ เอวํ ปญฺจวสฺสสหสฺสานิ ปฏิเวธสทฺธมฺโม ฐสฺสติฯ ปริยตฺติธมฺโมปิ ตานิเยวฯ น หิ ปริยตฺติยา อสติ ปฏิเวโธ อตฺถิ, นาปิ ปริยตฺติยา สติ ปฏิเวโธ น โหติฯ ลิงฺคํ ปน ปริยตฺติยา อนฺตรหิตายปิ จิรํ ปวตฺติสฺสตีติฯ

2. โอวาทสุตฺตวณฺณนา

[52] ทุติเย พหุสฺสุโตติ อิธ สกลสฺสปิ พุทฺธวจนสฺส วเสน พหุสฺสุตภาโว เวทิตพฺโพฯ ครุธมฺมนฺติ กายสํสคฺคํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ ภิกฺขุโนวาทกวินิจฺฉโย ปน สมนฺตปาสาทิกาย (ปาจิ. อฏฺฐ. 144 อาทโย) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

3. สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[53] ตติเย สราคายาติ สราคตฺถายฯ วิราคายาติ วิรชฺชนตฺถายฯ สํโยคายาติ วฏฺเฏ สํโยคตฺถายฯ วิสํโยคายาติ วฏฺเฏ วิสํโยคภาวตฺถายฯ อาจยายาติ วฏฺฏสฺส วฑฺฒนตฺถายฯ โน อปจยายาติ น วฏฺฏวิทฺธํสนตฺถายฯ ทุพฺภรตายาติ ทุปฺโปสนตฺถายฯ โน สุภรตายาติ น สุขโปสนตฺถายฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ปฐมวาเรน วฏฺฏํ กถิตํ, ทุติยวาเรน วิวฏฺฏํ กถิตํฯ อิมินา จ ปน โอวาเทน โคตมี อรหตฺตํ ปตฺตาติฯ

4. ทีฆชาณุสุตฺตวณฺณนา

[54] จตุตฺเถ พฺยคฺฆปชฺชาติ อิทมสฺส ปเวณิ นาม วเสน อาลปนํฯ ตสฺส หิ ปุพฺพปุริสา พฺยคฺฆปเถ ชาตาติ ตสฺมิํ กุเล มนุสฺสา พฺยคฺฆปชฺชาติ วุจฺจนฺติฯ อิสฺสตฺเถนาติ อิสฺสาสกมฺเมนฯ ตตฺรุปายายาติ ‘‘อิมสฺมิํ กาเล อิทํ นาม กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ชานเน อุปายภูตายฯ วุทฺธสีลิโนติ วฑฺฒิตสีลา วุทฺธสมาจาราฯ อายนฺติ อาคมนํฯ นาจฺโจคาฬฺหนฺติ นาติมหนฺตํฯ นาติหีนนฺติ นาติกสิรํฯ ปริยาทายาติ คเหตฺวา เขเปตฺวาฯ ตตฺถ ยสฺส วยโต ทิคุโณ อาโย, ตสฺส วโย อายํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติฯ

‘‘จตุธา วิภเช โภเค, ปณฺฑิโต ฆรมาวสํ;

เอเกน โภเค ภุญฺเชยฺย, ทฺวีหิ กมฺมํ ปโยชเย;

จตุตฺถญฺจ นิธาเปยฺย, อาปทาสุ ภวิสฺสตี’’ติฯ (ที. นิ. 3.265) –

เอวํ ปฏิปชฺชโต ปน วโย อายํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติเยวฯ

อุทุมฺพรขาทีวาติ ยถา อุทุมฺพรานิ ขาทิตุกาเมน ปกฺเก อุทุมฺพรรุกฺเข จาลิเต เอกปฺปหาเรเนว พหูนิ ผลานิ ปตนฺติ, โส ขาทิตพฺพยุตฺตกานิ ขาทิตฺวา อิตรานิ พหุตรานิ ปหาย คจฺฉติ, เอวเมวํ โย อายโต วยํ พหุตรํ กตฺวา วิปฺปกิรนฺโต โภเค ปริภุญฺชติ, โส ‘‘อุทุมฺพรขาทิกํวายํ กุลปุตฺโต โภเค ขาทตี’’ติ วุจฺจติฯ

อเชฏฺฐมรณนฺติ อนายกมรณํ ฯ สมํ ชีวิกํ กปฺเปตีติ สมฺมา ชีวิกํ กปฺเปติฯ สมชีวิตาติ สมชีวิตาย ชีวิตาฯ อปายมุขานีติ วินาสสฺส ฐานานิฯ

อุฏฺฐาตา กมฺมเธยฺเยสูติ กมฺมกรณฏฺฐาเนสุ อุฏฺฐานวีริยสมฺปนฺโนฯ วิธานวาติ วิทหนสมฺปนฺโนฯ โสตฺถานํ สมฺปรายิกนฺติ โสตฺถิภูตํ สมฺปรายิกํฯ สจฺจนาเมนาติ พุทฺธตฺตาเยว พุทฺโธติ เอวํ อวิตถนาเมนฯ จาโค ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ จาโค จ เสสปุญฺญญฺจ ปวฑฺฒติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต สทฺธาทโย มิสฺสกา กถิตาฯ ปญฺจมํ อุตฺตานเมวฯ

6. ภยสุตฺตวณฺณนา

[56] ฉฏฺเฐ คพฺโภติ คพฺภวาโสฯ ทิฏฺฐธมฺมิกาปีติ สนฺทิฏฺฐิกา คพฺภวาสสทิสา ปุนปิ มนุสฺสคพฺภาฯ สมฺปรายิกาปีติ ฐเปตฺวา มนุสฺสคพฺเภ เสสคพฺภาฯ อุภยํ เอเต กามา ปวุจฺจนฺตีติ ภยญฺจ ทุกฺขญฺจ, ภยญฺจ โรโค จ, ภยญฺจ คณฺโฑ จ, ภยญฺจ สลฺลญฺจ, ภยญฺจ สงฺโค จ, ภยญฺจ ปงฺโก จ, ภยญฺจ คพฺโภ จาติ เอวํ อุภยํ เอเต กามา ปวุจฺจนฺติฯ สาตรูเปนาติ กามสุเขนฯ ปลิปถนฺติ วฏฺฏปลิปถํฯ อติกฺกมฺมาติ อิมสฺมิํ ฐาเน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อสฺส ภิกฺขุโน อรหตฺตปฺปตฺตภาโว คหิโตฯ เอวรูปํ ปชํ ชาติชรูเปตํ ตีสุ ภเวสุ ผนฺทมานํ อเวกฺขตีติ สุตฺเต วฏฺฏํ กเถตฺวา คาถาสุ วิวฏฺฏํ กถิตนฺติฯ สตฺตมฏฺฐมานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

9-10. ปุคฺคลสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[59-60] นวเม อุชุภูโตติ กายวงฺกาทีนํ อภาเวน อุชุโกฯ ปญฺญาสีลสมาหิโตติ ปญฺญาย จ สีเลน จ สมนฺนาคโตฯ ยชมานานนฺติ ทานํ ททนฺตานํฯ ปุญฺญเปกฺขานนฺติ ปุญฺญํ โอโลเกนฺตานํ คเวสนฺตานํ ฯ โอปธิกนฺติ อุปธิวิปากํ, โอปธิภูตํ ฐานํ อปฺปมาณํฯ ทสเม สมุกฺกฏฺโฐติ อุกฺกฏฺโฐ อุตฺตโมฯ สตฺตานนฺติ สพฺพสตฺตานํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

โคตมีวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

(7) 2. ภูมิจาลวคฺโค

1. อิจฺฉาสุตฺตวณฺณนา

[61] สตฺตมสฺส ปฐเม ปวิวิตฺตสฺสาติ กายวิเวเกน วิวิตฺตสฺสฯ นิรายตฺตวุตฺติโนติ กตฺถจิ อนายตฺตวุตฺติโน วิปสฺสนากมฺมิกสฺสฯ ลาภายาติ จตุปจฺจยลาภายฯ โสจี จ ปริเทวี จาติ โสกี จ ปริเทวี จฯ โสจิจฺจ ปริเทวิจฺจาติปิ ปาโฐฯ จุโต จ สทฺธมฺมาติ ตํขณํเยว วิปสฺสนาสทฺธมฺมา จุโตฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ

2. อลํสุตฺตวณฺณนา

[62] ทุติเย อลํ อตฺตโน อลํ ปเรสนฺติ อตฺตโน จ ปเรสญฺจ หิตปฏิปตฺติยํ สมตฺโถ ปริยตฺโต อนุจฺฉวิโกฯ ขิปฺปนิสนฺตีติ ขิปฺปํ อุปธาเรติ, ขนฺธธาตุอายตนาทีสุ กถิยมาเนสุ เต ธมฺเม ขิปฺปํ ชานาตีติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต สมถวิปสฺสนา กถิตาฯ ปุคฺคลชฺฌาสเยน ปน เทสนาวิลาเสน เจตํ มตฺถกโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐา โอตรนฺตํ กถิตนฺติฯ